قلْ منْ یرْزقکمْ من السماوات و الْأرْض قل الله کفار قریش هر چند که شرک آوردند حوالت آفریدن و روزى دادن با هیچ کس نکردند جز الله قال الله تعالى: و لئنْ سألْتهمْ منْ خلق السماوات و الْأرْض لیقولن الله. اى محمد ایشان را بگوى: روزى گمار بندگان و روزى رسان از آسمان بباران و از زمین به نبات کیست؟ ناچار که گویند الله؟ اما تو بگوى که الله که از تو دوستر دارم که شنوم. اکنون ایشان را گوى: چون میدانید که او را در خلق و در رزق شریک نیست، بدانید که در استحقاق عبادت و تعظیم او را هم شریک نیست.
و إنا أوْ إیاکمْ لعلى هدى أوْ فی ضلال مبین این سخن چنانست که دو کس در خصومت باشند یکى محق و یکى مبطل، محق گوید: احدنا کاذب از ما یکى دروغ زن است ناچار، و مقصود وى ازین سخن تکذیب مبطل باشد و تصدیق خویش، همانست که رسول الله (ص) گفت متلاعنین که: الله یعلم ان احد کما کاذب فهل منکما تائب؟
معنى آیت آنست که از ما دو گروه یکى راست راهست و یکى گمراه، و شک نیست که پیغامبر و پس روان او بر راست راهىاند و مخالف وى در گمراهى و قیل: هذا على جهة الاستهزاء بهم و هو غیر شاک فى دینه و هداه کقول ابى الاسود:
بنو عم الرسول و اقربوه
احب الناس کلهم الیا
فان یک حبهم رشدا اصبه
و لست بمخطى ان کان غیا
و روا باشد که او بمعنى و او نهند یعنى: انا و ایاکم لعلى هدى و فى ضلال مبین اى انا لعلى هدى و انکم فى ضلال مبین.
قلْ لا تسْئلون عما أجْرمْنا و لا نسْئل عما تعْملون هذا جواب نسبتهم رسول الله و المسلمین الى الکذب و الفریة و قطیعة الرحم. و قیل: هو منسوخ بآیة السیف.
قلْ یجْمع بیْننا ربنا یعنى یوم القیامة کقوله: و حشرْناهمْ فلمْ نغادرْ منْهمْ أحدا. و فى الخبر: یحشر الناس یوم القیامة حفاة عراة غرلا، قالت عائشة: یا رسول الله النساء و الرجال ینظر بعضهم الى بعض، فقال: یا عائشة الامر اشد من ان ینظر بعضهم الى بعض.
و روى ان رجلا قال: یا نبى الله یحشر الکافر على وجهه یوم القیامة؟ قال: أ لیس الذى امشاه على الرجلین فى الدنیا قادر على ان یمشیه على وجهه یوم القیامة؟!
ثم یفْتح بیْننا اى یقضى و یحکم بیننا، و هو الْفتاح الْعلیم الفتاح عند العرب هو القاضى و منه قوله: ربنا افْتحْ بیْننا و بیْن قوْمنا بالْحق فافْتحْ بیْنی و بیْنهمْ فتْحا، و قال اهل المعانى: الفتاح الذى بعنایته ینفتح کل منغلق و بهدایته ینکشف کل مشکل فتارة یفتح الممالک لأنبیائه و یخرجها من ایدى اعدائه و بقول: إنا فتحْنا لک فتْحا مبینا، و تارة یرفع الحجاب عن قلوب اولیائه و یفتح لهم الأبواب الى ملکوت سمائه و جمال کبریائه و یقول: ما یفْتح الله للناس منْ رحْمة فلا ممْسک لها. و قیل: الفتاح الذى بیده مفاتیح الغیب و بیده مفاتیح الرزق کقوله تعالى: و عنْده مفاتح الْغیْب.
قلْ أرونی الذین ألْحقْتمْ به شرکاء یعنى الملائکة، و قیل: یعنى الاصنام. معنى آنست که اى محمد این انباز گیران را گوى که بتان را بانبازى در ما بستهاند بمن نمائید که این بتان هیچیز آفریدند در زمین یا در آسمان، همانست که جاى دیگر فرمود: ما ذا خلقوا من الْأرْض أمْ لهمْ شرْک فی السماوات؟ آن گه گفت: کلا نیست انبازى و دعوى که میکنند باطل است و دروغ، بلْ هو الله الْعزیز المنتقم ممن کفر به و خالفه الْحکیم فى تدبیره لخلقه فانى یکون له شریک فى ملکه؟
و ما أرْسلْناک إلا کافة هى الجامعة للشىء المانعة عن التفرق له و منه الکفاف من العیش و قولک: کف یدک، اى اجمعها الیک، و المعنى: و ما ارسلناک الا عامة للناس کلهم العرب و العجم و الاحمر و الاسود و الجن و الانس و تقدیره: و ما ارسلناک الا للناس کافة،کقول النبى (ص): ختم بى النبیون و ارسلت الى الناس کافة عن ابن عباس عن النبى (ص) قال: «اعطیت خمسا و لا اقول فخرا: بعثت الى الاحمر و الاسود و جعلت لى الارض طهورا و مسجدا و احل لى المغنم و لم یحل لاحد کان قبلى و نصرت بالرعب فهو یسیر من امامى مسیرة شهر و اعطیت الشفاعة فادخرتها لامتى یوم القیامة و هى ان شاء الله نائلة من لا یشرک بالله شیئا».
و قیل: معناه کافا للناس تکفهم عما علیه من الکفر و تدعوهم الى الاسلام و الهاء فیه للمبالغة، بشیرا بالجنة لمن آمن، «و نذیرا من النار لمن کفر، و لکن أکْثر الناس یعنى اهل مکة لا یعْلمون لا یصدقون.
و یقولون متى هذا الْوعْد إنْ کنْتمْ صادقین هذا حکایة عن منکرى البعث و معنى الْوعْد القیامة، قلْ لکمْ میعاد یوْم لا تسْتأْخرون عنْه ساعة و لا تسْتقْدمون الوعد و المیعاد و الموعدة واحد.
قال الذین کفروا یعنى کفار مکة: لنْ نوْمن بهذا الْقرْآن و لا بالذی بیْن یدیْه من الکتب ثم اخبر عن حالهم فى مآلهم فقال تعالى: و لوْ ترى یا محمد إذ الظالمون اى الکافرون موْقوفون محبوسون عنْد ربهمْ جواب «لو» محذوف، التأویل.
لوْ ترى لترى امرا فظیعا هائلا، «یرجع بعضهم الى بعض القول» اى یجیب بعضهم بعضا و یرد بعضهم بعضا یقول الذین اسْتضْعفوا اى قهروا و هم السفلة، للذین اسْتکْبروا یعنى تعظموا عن الایمان و هم القادة: لوْ لا أنْتمْ لکنا موْمنین بمحمد و القرآن.
قال الذین اسْتکْبروا للذین اسْتضْعفوا أ نحْن صددْناکمْ عن الْهدى اى عن الایمان، بعْد إذْ جاءکمْ محمد بلْ کنْتمْ مجْرمین مشرکین قبل مجىء محمد.
و قال الذین اسْتضْعفوا للذین اسْتکْبروا بلْ مکْر اللیْل معناه: بل مکرکم باللیل و النهار اذ تأمروننا ان نکفر بالله و نجعل له اندادا « مفسران گفتند: معنى آیت آنست که سفله و پس روان گفتند: مهتران خویش را و سروران کفر را که: ساز بد شما بود و کوشش کژ شما که ما را بکفر و شرک میفرمودید. قومى گفتند که: این سخنى است که ایشان بر عادت دنیا گویند چنانک مردم از روزگار بد شکایت کند و ذم دهر گوید و برین قول معنى آنست که: بد سازى جهان بود با ما و بدنهادى شبانروز ما را و در شواذ خواندهاند: بلْ مکْر اللیْل و النهار من الکرور بلکه روزگار میگذشت و شبانروز مىپیوست بر فرمودن شما ما را که تا بالله کافر شویم و او را همتایان گوئیم.
الند و الندید المثل. و أسروا الندامة الاسرار من الاضداد یکون بمعنى الاخفاء و یکون بمعنى الاظهار، یعنى: و اظهروا الندامة لما رأوا الْعذاب کافران آن روز که عذاب بینند هم تابع و هم متبوع هم سفله و هم قاده پشیمانى نمایند چه آشکارا و چه نهان بآنچه کردند و گفتند، لکن سود ندارد پشیمانى آن روز، این هم چنان است که بگناه خویش معترف آیند کقوله: فاعْترفوا بذنْبهمْ لکن اعتراف آن روز سود ندارد و ایشان را جواب دهند که: فسحْقا لأصْحاب السعیر، و جعلْنا الْأغْلال فی أعْناق الذین کفروا جایى دیگر گفت: إنا جعلْنا فی أعْناقهمْ أغْلالا اى جعلنا فى ایدیهم اغلالا الى اعناقهم لان لا یکون فى العنق دون الید، هلْ یجْزوْن إلا ما کانوا یعْملون؟
و ما أرْسلْنا فی قرْیة منْ نذیر القریة المصر تقرى اهلها و تجمعهم إلا قال متْرفوها روساوها و اغنیاوها، الترف الثراء و النعمة و فلان لا یزال فى ترفه من العیش اى فى رغد و ثروة. و قیل: المترف الموسع علیه عیشه القلیل فیه همه و هو فى ذلک بطر، إنا بما أرْسلْتمْ به کافرون جاهدون.
و قالوا لرسلهم: نحْن أکْثر أمْوالا و أوْلادا منکم و لو لم یکن راضیا بما نحن علیه من الدبن و العمل لم یخولنا الاموال و الاولاد کافران پنداشتند و بباطل گمان بردند که مال و نعمت فراوان که ایشان را دادند و فرزندان بسیار دلیل رضاى خداست و نشان پسند وى، مىگفتند اگر از ما خشنود نبودى و دین و عمل ما نپسندیدى ما را در دنیا مال و فرزند ندادى و آن گه قیاس کردند که فرداى ما در عقبى همچون امروز بود نه ما را عذاب کنند نه نعمت از ما باز گیرند و ما نحْن بمعذبین فى الآخرة بذنبنا، همانست که جاى دیگر فرمود: و لئنْ رددْت إلى ربی لأجدن خیْرا منْها منْقلبا «و لئنْ رجعْت إلى ربی إن لی عنْده للْحسْنى».
رب العالمین بجواب ایشان فرمود: قلْ إن ربی یبْسط الرزْق لمنْ یشاء و یقْدر و لیس یدل ذلک على العواقب و المنقلب اى محمد بگوى خداوند من در دنیا روزى میگستراند فراخ برو که خواهد و باندازه مىبخشد او را که خواهد و این دلیل نیست که فردا همچنین خواهد بود، دنیا خواستهایست که از دوست و دشمن دریغ نیست برخورداریى اندک است آشنا و بیگانه از ان میخورد، مصطفى (ص) فرمود: «الدنیا عرض حاضر یأکل منها البر و الفاجر و الآخرة وعد صادق یحکم فیها ملک قاهر».
و قال (ص): «لو کانت الدنیا تعدل عند الله جناح بعوضة ما سقى کافرا منها شربة».
آن گه گفت هم بجواب ایشان: و ما أمْوالکمْ و لا أوْلادکمْ بالتی تقربکمْ عنْدنا زلْفى جایى دیگر فرمود یوْم لا ینْفع مال و لا بنون لنْ تنْفعکمْ أرْحامکمْ و لا أوْلادکمْ یوْم الْقیامة یفْصل بیْنکمْ روز قیامت نه مال بکار آید نه فرزند نه خویش و نه پیوند، إلا منْ آمن و عمل صالحا. تاویله: الا ایمان من آمن و عمل من عمل صالحا»، هذا کقوله: و لکن الْبر منْ آمن بالله یعنى: و لکن البر بر من آمن بالله و کقوله: أ جعلْتمْ سقایة الْحاج و عمارة الْمسْجد الْحرام کمنْ آمن بالله اى کفعل من آمن بالله میگوید: نه مال شما را بما نزدیک کند و نه فرزند مگر کسى که ایمان آرد و کار نیک کند تا ایمان او و کردار نیک وى او را بما نزدیک کند، «فأولئک لهمْ جزاء الضعْف» من الثواب بالواحد عشرة، قرأ یعقوب جزاء منصوبا منونا الضعف رفع مجازه فاولئک لهم الضعف جزاء على التقدیم و التأخیر، و همْ فی الْغرفات اى فى الدرجات آمنون من الموت. قرأ حمزة: «فى الغرفة» على الوحدة.
«و الذین یسْعوْن فی آیاتنا» اى یعملون فى ابطال حجتنا و کتابنا، معاجزین معاونین معاندین یحسبون انهم یفوتوننا بانفسهم و یعجزوننا، أولئک فی الْعذاب محْضرون.
قلْ إن ربی یبْسط الرزْق لمنْ یشاء منْ عباده و یقْدر له یبسطه على من یشاء و هو مکر منه و یقدره على من یشاء و هو نظر منه. و فى الخبر یقول الله عز و جل: ا یفرح عبدى اذا بسطت له رزقى و صببت علیه الدنیا صبا او ما یعلم عبدى ان ذلک منى قطع و بعد أ یحزن عبدى اذا منعت عنه الدنیا و رزقته قوت الوقت او ما یعلم عبدى ان ذلک منى قرب و وصل و ذلک من غیرتى على عبدى».
«و ما أنْفقْتمْ منْ شیْء فهو یخْلفه» قال سعید: ما کان فى غیر اسراف و لا تقتیر فهو یخلفه. و قال الکلبى: ما تصدقتم من صدقة و انفقتم فى الخیر و البر من نفقة فهو یخلفه اما ان یعجله فى الدنیا و اما ان یوخر له فى الآخرة.
قال رسول الله (ص): «ان الله عز و جل قال لى انفق علیک».
و عن انس عن النبى (ص) قال: «ینادى مناد کل لیلة: لدوا للموت و ینادى آخر: ابنوا للحزاب، و ینادى مناد: اللهم هب للمنفق خلفا و ینادى مناد: اللهم هب للممسک تلفا و ینادى مناد: لیت الناس لم یخلقوا و ینادى مناد: لیتهم اذ خلقوا فکروا فیما له خلقوا».
و قال عمر لصهیب: انک رجل لا تمسک شیئا، قال انى سمعت الله عز و جل یقول: و ما أنْفقْتمْ منْ شیْء فهو یخْلفه و هو خیْر الرازقین. و عن جابر قال قال رسول الله (ص): «کل معروف صدقة و کل ما انفق الرجل على نفسه و اهله کتب له صدقة و ما وقى الرجل به عرضه فهو صدقة و ما انفق المومن من نفقة فعلى الله خلفها ضامنا الا ما کان من نفقة فى بنیان او معصیة»
، قال بعض رواة هذا الحدیث: ما وقى به عرضه یعنى: ما اعطى الشاعر و ذا اللسان المتقى. قال مجاهد اذا کان فى ید احدکم شىء فلیقتصد و لا تحملنه هذه الایة على ترک الاقتصاد فى النفقة فان الرزق مقسوم فلعل رزقه قلیل و هو ینفق نفقة الموسع علیه، و معنى الایة: ما کان من خلف فهو منه و دلیل هذا التأویل
قول النبى (ص): «ایاکم و السرف فى المال و النفقة و علیکم بالاقتصاد فما افتقر قوم قط اقتصدوا».
و قال (ص): «ما عال من اقتصد و قال من فقه المرء رفقه فى معیشته»، و هو خیْر الرازقین انما جاز الجمع لانه یقال رزق السلطان الجند و فلان یرزق عیاله کأنه قال و هو خیر المعطین.
و یوم نحشرهم جمیعا قرأ حفص: یحْشرهمْ بالیاء ثم یقول بالیاء کذلک یعنى یحشرهم الله جمیعا و هولاء المحشورون هم قبائل من العرب کانوا یعبدون الملائکة و هم یزعمون انهم بنات الله لذلک سترهم و هو قوله عز و جل: و جعلوا بیْنه و بیْن الْجنة نسبا ثم یقول الله للملائکة: أ هولاء إیاکمْ کانوا یعْبدون فى الدنیا، هذا استفهام تقریر کقوله عز و جل لعیسى: أ أنْت قلْت للناس فتتبرء منهم الملائکة و یقولون: سبْحانک تنزیها لک أنْت ولینا ربنا منْ دونهمْ بلْ کانوا یعْبدون الْجن اى یطیعون ابلیس و ذریته و اعوانه فى معصیتک أکْثرهمْ بهمْ موْمنون مصدقون.
فالْیوْم لا یمْلک بعْضکمْ لبعْض نفْعا اى شفاعة و لا ضرا اى عذابا، و نقول للذین ظلموا اشرکوا: ذوقوا عذاب النار التی کنْتمْ بها تکذبون فى الدنیا فقد وردتموها.
و إذا تتْلى علیْهمْ آیاتنا بینات بالامر و النهى قالوا ما هذا إلا رجل یعنون محمدا (ص) یرید أنْ یصدکمْ اى یصرفکم، عما کان یعْبد آباوکمْ من الآلهة، و قالوا ما هذا الذى یقول إلا إفْک مفْترى اى کذب مختلق یعنون القرآن و قال الذین کفروا یعنى کفار مکة للْحق اى للقرآن لما جاءهمْ اى حین جاءهم محمد: إنْ هذا اى ما هذا سحْر مبین.
و ما آتیْناهمْ منْ کتب یعنى به العرب کلها یدْرسونها اى یقرءونها فیما یقولون و ما أرْسلْنا إلیْهمْ قبْلک یا محمد منْ نذیر رسول مخوف.
و کذب الذین منْ قبْلهمْ اى من قبل قریش کذبت الامم رسلنا و تنزیلنا و ما بلغوا معْشار ما آتیْناهمْ اى ما بلغت قریش عشر ما بلغت الامم الخالیة من القوة و النعمة و طول العمر و کثرة الاموال و الاولاد فکذبوا رسلی فکیْف کان نکیر اى کیف کان انکارى و تغییرى علیهم بالعذاب فحذر کفار هذه الامة عذاب الامم الماضیة.